Antivirale middelen zijn geneesmiddelen die specifiek zijn ontwikkeld om virale infecties te behandelen door de vermenigvuldiging van virussen in het lichaam te remmen of te stoppen. In tegenstelling tot antibiotica, die bacteriële infecties bestrijden, richten antivirale medicijnen zich uitsluitend op virussen zoals influenza, herpes, hepatitis en HIV.
Het werkingsmechanisme van antivirale middelen verschilt aanzienlijk van antibiotica. Waar antibiotica bacteriën doden of hun groei remmen, interfereren antivirale geneesmiddelen met specifieke stappen in de virale levenscyclus. Ze kunnen voorkomen dat virussen binnendringen in gezonde cellen, de virale replicatie verstoren, of de vrijmaking van nieuwe virusdeeltjes blokkeren.
Antivirale medicijnen werken via verschillende mechanismen:
Tijdige behandeling met antivirale middelen is cruciaal voor effectiviteit. Hoe eerder de behandeling wordt gestart na het optreden van symptomen, hoe beter de uitkomst meestal is. Dit komt omdat virussen zich snel vermenigvuldigen, vooral in de eerste dagen van infectie.
Voor de behandeling van griep zijn in Nederland voornamelijk oseltamivir (Tamiflu) en zanamivir (Relenza) beschikbaar. Deze neuraminidaseremmer verkorten de duur van griepsymptomen wanneer ze binnen 48 uur na het begin van de symptomen worden gestart.
Aciclovir en valaciclovir zijn de meest voorgeschreven antivirale middelen voor herpes simplex virus (HSV) en varicella-zoster virus. Valaciclovir heeft een betere biologische beschikbaarheid en kan minder frequent worden ingenomen dan aciclovir.
HIV-behandeling bestaat uit combinaties van verschillende antiretrovirale middelen, waaronder reverse transcriptaseremmers, proteaseremmers en integraseremmers. Deze combinatietherapie wordt ook wel HAART (Highly Active Antiretroviral Therapy) genoemd.
Voor hepatitis B worden middelen zoals tenofovir en entecavir gebruikt, terwijl hepatitis C wordt behandeld met directe antivirale middelen (DAA's) zoals sofosbuvir en combinatiepreparaten.
Paxlovid (nirmatrelvir/ritonavir) en molnupiravir zijn in Nederland beschikbaar voor de behandeling van COVID-19 bij patiënten met een verhoogd risico op ernstige ziekteverloop.
Antivirale middelen worden ingezet voor verschillende medische doeleinden, afhankelijk van het type virus en de klinische situatie van de patiënt. De keuze voor een specifiek antiviraal middel hangt af van factoren zoals de virussoort, de ernst van de infectie en de risicocategorie van de patiënt.
Voor patiënten met een verhoogd risico op ernstige virale infecties, zoals ouderen boven de 65 jaar, personen met chronische aandoeningen of een verzwakt immuunsysteem, kunnen antivirale middelen preventief worden voorgeschreven. Dit is vooral relevant tijdens uitbraken van influenza of andere seizoensgebonden virale infecties.
Bij actieve virale infecties worden antivirale middelen therapeutisch ingezet om de duur en ernst van symptomen te verminderen. Tijdens griepperiodes, doorgaans van oktober tot april in Nederland, is de vraag naar antivirale middelen hoger. Seizoensgebonden gebruik concentreert zich vooral op influenza-antivirale middelen zoals oseltamivir en zanamivir.
Suppressive therapie wordt toegepast bij chronische virale infecties, waarbij regelmatige medicatie nodig is om virale replicatie te onderdrukken. Post-expositie profylaxe wordt gestart na mogelijke blootstelling aan virussen zoals influenza of hepatitis, om infectie te voorkomen of de ernst ervan te verminderen.
Het gebruik van antivirale middelen kan gepaard gaan met verschillende bijwerkingen en vereist zorgvuldige monitoring, vooral bij specifieke patiëntengroepen. Kennis van mogelijke bijwerkingen en contra-indicaties is essentieel voor veilig gebruik.
De bijwerkingen variëren per medicijngroep. Neuraminidase-remmers zoals oseltamivir kunnen misselijkheid, braken en hoofdpijn veroorzaken. Antivirale middelen tegen herpes kunnen huidreacties en gastro-intestinale klachten veroorzaken. Bij systemische antivirale middelen zijn vermoeidheid en duizeligheid frequent gemelde bijwerkingen.
Belangrijke contra-indicaties en waarschuwingen omvatten:
Zwangere vrouwen vereisen speciale aandacht bij het voorschrijven van antivirale middelen. Hoewel sommige middelen relatief veilig zijn tijdens de zwangerschap, moet de risico-batenverhouding zorgvuldig worden afgewogen. Bij patiënten met verminderde nier- of leverfunctie zijn dosisaanpassingen vaak noodzakelijk om toxiciteit te voorkomen en therapeutische effectiviteit te behouden.
De meeste antivirale middelen zijn in Nederland alleen verkrijgbaar op recept van een arts. Uitzondering hierop vormen enkele vrij verkrijgbare producten zoals bepaalde topische middelen tegen koortslip of ondersteunende therapieën die zonder voorschrift verkrijgbaar zijn bij de apotheek.
Huisartsen schrijven regelmatig antivirale therapie voor bij beginnende virale infecties of wanneer er sprake is van verhoogd risico op complicaties. Voor complexere gevallen of chronische virale infecties zoals HIV of hepatitis B en C, worden patiënten doorverwezen naar specialisten. Infectiologen, internisten en andere specialisten initiëren en monitoren deze gespecialiseerde behandelingen.
De meeste antivirale middelen vallen onder de basisverzekering, maar er gelden specifieke voorwaarden:
Nederlandse apotheken en ziekenhuisapotheken houden doorgaans voorraad van de meest voorgeschreven antivirale middelen. Bij tekorten of zeer specialistische medicatie kan er een levertijd ontstaan. Uw apotheker kan u informeren over alternatieven of verwachte leverdata en zo nodig contact opnemen met de voorschrijver voor aanpassingen.
Neem uw antivirale medicatie exact zoals voorgeschreven door uw arts. De dosering en timing zijn cruciaal voor de effectiviteit van de behandeling. Veel antivirale middelen werken alleen optimaal wanneer ze vroegtijdig worden gestart, idealiter binnen 24-48 uur na het ontstaan van de eerste symptomen.
Maak altijd de volledige behandelkuur af, zelfs wanneer u zich al beter voelt. Het voortijdig stoppen kan leiden tot resistentieontwikkeling en het terugkeren van symptomen. Dit is vooral belangrijk bij behandelingen voor chronische virale infecties.
Bewaar antivirale middelen volgens de instructies in de bijsluiter:
Bij een gemiste dosis, volg de instructies van uw arts of de bijsluiter. Neem nooit een dubbele dosis om een gemiste dosis in te halen. Meld bijwerkingen, aanhoudende klachten of mogelijke interacties met andere medicijnen altijd aan uw zorgverlener.
Ondersteun uw behandeling met voldoende rust en het drinken van veel vloeistof. Koorts en pijn kunnen indien nodig behandeld worden met paracetamol of ibuprofen, tenzij uw arts anders adviseert. Houd afstand van anderen om verdere verspreiding van de infectie te voorkomen en gebruik indien nodig herinneringen of medicijndoosjes om uw therapietrouw te bevorderen.
